Bram Stoker' Dracula - Μια γενική θεώρηση στη σκοτεινή νουβέλα και τον συγγραφέα της

Έχουμε κλείσει χρόνια κυκλοφορίας του περιοδικού Bloodcult και δεν είχαμε ενσωματώσει στην ύλη του ένα βιβλίο που όλοι έχουμε διαβάσει. Μιλάω για το μυθιστόρημα του Bram Stoker, του οποίου ο αντιήρωας έχει γίνει αγαπημένος χαρακτήρας σε πολλές horror ταινίες του 20^ού αιώνα. Πρόκειται για τον βασιλιά των βρυκολάκων, τον Δράκουλα, που είναι και ο τίτλος του εν λόγω βιβλίου. Η απουσία ενός τέτοιου άρθρου σίγουρα δεν οφείλεται στην έλλειψη ενδιαφέροντος από την πλευρά των συντακτών. Προσωπικά, το αποδίδω στην προσπάθεια του περιοδικού να μην ασχολείται με τετριμμένα θέματα, πιστεύω όμως ότι όσο πολυσυζητημένο κι αν είναι ένα θέμα, πάντα υπάρχουν πτυχές του που αξίζει να σημειωθούν.

Θεωρώ ότι ο καλύτερος τρόπος για να αρχίσει ένα τέτοιο άρθρο είναι με μια σύντομη αναφορά στη ζωή του συγγραφέα Bram Stoker. Ο Abraham Stoker, γιος δημοσίου υπαλλήλου, γεννήθηκε στο Δουβλίνο το 1847 και πέθανε το 1912. Στα παιδικά του χρόνια παρουσίασε αναπηρία, την οποία γρήγορα ξεπέρασε. Σπούδασε στο πανεπιστήμιο του Δουβλίνου, όπου διακρίθηκε στα μαθηματικά και έγινε πρόεδρος της «Φιλοσοφικής Κοινωνίας». Από το 1867 μέχρι το 1877 εργάστηκε ως δημόσιος υπάλληλος στο Δουβλίνο. Για πολλά χρόνια διετέλεσε διευθυντής του Lyceum Theatre του Λονδίνου. Άρχισε να δημοσιεύει τη δουλειά του το 1878. Την ίδια χρονιά ο μεγάλος θαυμασμός που έτρεφε για τον Henry Irving τον ώθησε να γίνει γραμματέας και manager του διάσημου ηθοποιού. Από τα πιο γνωστά έργα του είναι «το Μυστήριο της Θάλασσας» και «Η Κυρία και το Σάβανο». Τη μεγάλη επιτυχία όμως γνώρισε το 1897 με το έργο «Δράκουλας», το οποίο ήταν γραμμένο με μορφή ημερολογίων και επιστολών.

Ο Stoker δημιούργησε τον χαρακτήρα του βιβλίου του τόσο μέσα από τις γερμανικές διηγήσεις για τον Vlad III Dracula (Vlad Tepes) όσο και από φολκλορικά κείμενα και προηγούμενα βαμπιρικά διηγήματα, όπως το “Vampire” του Polidori και το “Carmilla” του συμπατριώτη του Lefanu. Ενώ ο ιστορικός Δράκουλας ήταν ηγεμόνας της Βλαχίας, ο Stoker τον παρουσίασε ως ευγενή της Τρανσυλβανίας[1], συνδέοντάς τον με τις «Τρανσυλβανικές Δεισιδαιμονίες» περί βρυκολάκων, τις οποίες είχε ερευνήσει[2]. Το ενδιαφέρον βέβαια του συγγραφέα για τον βαμπιρισμό δεν περιορίζεται μόνο στις παραδόσεις της Τρανσυλβανίας, αλλά επεκτείνεται και σε παγκόσμια κλίμακα διαμέσου των αιώνων[3]. Αυτό φαίνεται μέσα από τα λόγια του Van Helsing: «Γιατί, αφήστε με να σας πω, είναι γνωστός παντού όπου έχουν υπάρξει άνθρωποι. Στην αρχαία Ελλάδα και στην αρχαία Ρώμη. Ανθίσει στη Γερμανία όλη, στη Γαλλία στην Ινδία, ακόμα και στη Χερσόνησο. Και στην Κίνα, τόσο μακριά από μας από κάθε άποψη…»[4]. Επιπλέον, ο Van Helsing χρησιμοποιεί τη λέξη nosferatu, που όμως στη ρουμανική παράδοση αναφέρεται στον Διάβολο, καθώς οι ρουμανικές λέξεις για τον βρυκόλακα είναι strigoi (αρσενικοί βρυκόλακες) και strigoaica (θηλυκοί βρυκόλακες). Ακόμα και αποσπάσματα από τη Βίβλο είναι διάχυτα στο βιβλίο. Το γνωστότερο ίσως, το οποίο θα γίνει αργότερα το «σύνθημα» των απανταχού βρυκολάκων είναι το “The Blood is the Life”[5].

Το βιβλίο της Σκωτσέζας ερευνήτριας των ρουμανικών παραδόσεων Emily Gerard επηρέασε αρκετά τον Stoker. Ένα από τα σημεία που αναφέρει στο βιβλίο του είναι η σημασία της παραμονής της γιορτής του Αγίου Γεωργίου (23 Απριλίου), κατά την οποία πραγματοποιούνταν λατρευτικές τελετές σε ερειπωμένα κάστρα, κατά το ίδιο τυπικό με τα Sabbath των μαγισσών. Η νύχτα αυτή, επίσης, ήταν η ιδανική για να βρουν κρυμμένους θησαυρούς, καθώς στο σημείο που ήταν θαμμένοι εμφανιζόταν μια μπλε φλόγα[6]. Γενικότερα πιστευόταν ότι τα κακά πνεύματα περιδιάβαιναν τη γη στις παραμονές σημαντικών εορτών. Για παράδειγμα, η κέλτικη γιορτή για τους νεκρούς προγόνους μετατράπηκε από το χριστιανισμό στη γιορτή των Αγίων Πάντων κατά την παραμονή της οποίας οι δαίμονες εξαπολύονται στη γη για να βλάψουν τους ανθρώπους (All Hallow’s Eve – Halloween). Εκτός από τις γραπτές πηγές, ο Stoker εμπλούτισε το χαρακτήρα του βρυκόλακα και από προσωπικές του εμπειρίες. Το σπίτι όπου πέρασε τα παιδικά του χρόνια σχεδόν παράλυτος, ήταν δίπλα σε ένα νεκροταφείο το οποίο κοιτούσε ώρες ολόκληρες από το παράθυρο του δωματίου του. Επιπλέον, η μητέρα του, του έλεγε ιστορίες για την επιδημία χολέρας στην περιοχή που έμενε όταν ήταν παιδί. Έτσι, όταν περιγράφει επιθέσεις του Δράκουλα, τις παρουσιάζει ως πανούκλα, ως μια επιδημία που δεν μπορεί να απαλειφθεί.

Σε αυτό το σημείο θα παρουσιάσω απόσπασμα του βιβλίου, στο οποίο ο χαρακτήρας του Van Helsing παραθέτει πληροφορίες για τον Δράκουλα και τους βρυκόλακες γενικότερα[7]: «Ο nosferatu δεν πεθαίνει σαν τη μέλισσα, όταν τσιμπήσει μια φορά. Γίνεται μονάχα δυνατότερος. Και όντας δυνατότερος, έχει ακόμα περισσότερη δύναμη να κάνει κακό. Αυτός ο βρυκόλακας που βρίσκεται ανάμεσά μας είναι από μόνος του δυνατός, ως άτομο, όσο 20 άνδρες. Έχει πανουργία μεγαλύτερη από θνητού, γιατί η πανουργία του είναι γέννημα αιώνων. Έχει ακόμα τις βοήθειες της νεκρομαντείας, που είναι, όπως η ετυμολογία της συνιστά, η μαντεία από τους νεκρούς, και όλοι οι νεκροί που μπορεί να βρεθεί κοντά τους είναι γι’ αυτόν στις διαταγές…»

«Μπορεί, με περιορισμούς, να εμφανίζεται κατά βούληση, όποτε και όπου και σε οποιαδήποτε από τις μορφές τις οποίες έχει στη διάθεσή του. Μπορεί, μέσα στην ακτίνα του, να διατάζει τα στοιχεία της φύσης: τη θύελλα, την ομίχλη[8], τον κεραυνό. Μπορεί να διατάζει όλα τα πιο κακά πράγματα: τον αρουραίο, την κουκουβάγια και τη νυχτερίδα – το έντομο της νύχτας και την αλεπού και το λύκο[9]. Μπορεί να μεγαλώνει και να γίνεται μικρός. Μπορεί μερικές φορές να εξαφανίζεται και να έρχεται απαρατήρητος…»

«Ο βρυκόλακας συνεχίζει να ζει, και δεν μπορεί να πεθάνει από το απλό πέρασμα του χρόνου. Μπορεί να ανθίσει, όταν μπορεί να παχύνει με το αίμα των ζωντανών[10]. Ακόμα περισσότερο, έχουμε δει ανάμεσά μας ότι μπορεί ακόμα και να γίνει νεότερος[11]. Ότι οι ζωτικές του λειτουργίες γίνονται δραστήριες, και μοιάζουν σαν να ανανεώνονται όταν αυτή η ειδική τροφή είναι άφθονη. Αλλά δεν μπορεί να ανθίσει χωρίς αυτή τη διατροφή. Δεν τρώει όπως οι άλλοι. Ακόμα και ο φίλος Jonathan, που έζησε μαζί του επί βδομάδες, ποτέ δεν τον είδε να τρώει, ποτέ[12]! Δε ρίχνει σκιά[13]. Δεν κάνει στον καθρέφτη καμία αντανάκλαση[14]…»

«Μπορεί να μεταμορφωθεί σε λύκο[15]…μπορεί να είναι σα νυχτερίδα[16]…μπορεί να έρθει μέσα στην ομίχλη που δημιουργεί…αλλά, απ’ ότι ξέρουμε, η απόσταση που μπορεί να διανύσει σ’ αυτήν την ομίχλη είναι περιορισμένη κι αυτή μπορεί να υπάρχει μόνο γύρω του. Έρθει πάνω στις ακτίνες του φεγγαρόφωτου σαν στοιχειώδης σκόνη[17]…Γίνει τόσο μικρός – εμείς οι ίδιοι είδαμε τη Δδα Lucy, προτού βρεθεί εν ειρήνη, να γλιστρά μέσα από ένα κενό σαν τρίχα στην πόρτα του μνήματος[18]. Μπορεί, όταν μια φορά βρει το δρόμο του, να βγει από οτιδήποτε ή να μπει σε οτιδήποτε, όσο σφιχτά και να είναι κλεισμένο, ή ακόμα και λιωμένο με φωτιά – συγκόλληση το λέτε…»

«Δεν μπορεί να πάει εκεί όπου επιθυμεί…Δεν μπορεί να μπει πουθενά στην αρχή, εκτός αν υπάρχει κάποιος του σπιτιού που να τον καλέσει να έρθει[19]. Αν και μετά μπορεί να έρχεται όποτε θέλει. Η δύναμή του χάνεται, όπως και αυτή όλων των κακών πραγμάτων, με τον ερχομό της ημέρας[20]. Μόνο σε συγκεκριμένες ώρες μπορεί να έχει περιορισμένη ελευθερία[21]. Αν δε βρίσκεται στο μέρος με το οποίο είναι δεμένος, μπορεί να αλλάξει τον εαυτό του μόνο το μεσημέρι ή ακριβώς με την ανατολή ή τη δύση του ήλιου…Ενώ μπορεί να κάνει ό,τι θέλει μέσα στα όριά του, όταν έχει το γήινο σπίτι του, το σπίτι-φέρετρό του[22], το σπίτι του της κόλασης, τον τόπο τον ανίερο, όπως είδαμε όταν πήγε στον τάφο της αυτοκτονίας στο Γουίτμπι. Όμως τις άλλες φορές μπορεί να αλλάξει μόνο όταν έρθει η ώρα.»

«Λέγεται επίσης, ότι μπορεί να περάσει τρεχούμενο νερό μόνο στην άμπωτη ή την πλημμυρίδα της παλίρροιας. Έπειτα υπάρχουν πράγματα που τόσο την πλήττουν ώστε δεν έχει δυνάμεις, όπως το σκόρδο που ξέρουμε[23], κι όσο για πράγματα ιερά (όστια[24]), όπως αυτό το σύμβολο, ο σταυρός μου[25], που ήταν ανάμεσά μας ακόμα και τώρα που πήραμε την απόφαση, γι αυτόν δεν είναι τίποτα, αλλά στην παρουσία τους παίρνει τη θέση του μακριά και σιωπηλός με σεβασμό…Το κλαδί του άγριου ρόδου[26] στο φέρετρό του, τον κρατά να μην μετακινηθεί από αυτό. Μια καθαγιασμένη σφαίρα, αν πυροβοληθεί στο φέρετρό του τον σκοτώσει έτσι που να είναι πραγματικός νεκρός. Και όσο για τον πάσσαλο από μέσα του, ξέρουμε ήδη για την ειρήνη του[27]. Ή το κομμένο κεφάλι που δίνει ανάπαυση[28]…»

Αυτά λέει ο Van Helsing προετοιμάζοντας την ομάδα του για την εκστρατεία εξόντωσης του Δράκουλα. Οι παραπομπές που αναγράφονται στο κείμενο αποτελούν τα σημεία στην πλοκή του έργου που παρατηρούνται τα χαρακτηριστικά που αναφέρει ο Van Helsing. Υπάρχουν όμως και άλλα σημεία στο βιβλίο που αξίζει να σημειωθούν, τα οποία θα αναφέρω. Ο Δράκουλας, εκτός των άλλων μεταμορφώνεται σε αρουραίους[29] και σε σκύλο[30]. Κάποια ζώα προαισθάνονται την κακόβουλη παρουσία του και αντιδρούν αρνητικά[31]. Ως νεκρός, το πρόσωπό του είναι λευκό και τα μάτια του λάμπουν κόκκινα στο σκοτάδι[32]. Αρχικά ο Δράκουλας περιγράφεται από τον Jonathan ως ψηλός, ηλικιωμένος άνδρας, καλοξυρισμένος εκτός από ένα μακρύ λευκό μουστάκι. Τα χέρια του είναι παγωμένα αλλά έχουν τρομερή δύναμη[33]. Έχει τηλεκινητικές ικανότητες[34] και μπορεί να υπνωτίζει τα θέματά του[35]. Η επίθεση του βρυκόλακα αφήνει δυο μικρά σημάδια στο λαιμό[36] και προκαλεί εθισμό του θύματος στο θανάσιμο φιλί του[37]. Τα συμπτώματα της επίθεσής του παρουσιάζονται ως συμπτώματα αναιμίας[38].

Υπάρχουν κάποια σημεία του βιβλίου που τράβηξαν την προσοχή μου και θα ήθελα να συζητήσω. Αρχικά, ο Stoker μπερδεύει πολλά χαρακτηριστικά του βρυκόλακα με αυτά που αποδίδονται στους λυκάνθρωπους, όπως τα μυτερά δόντια που προεξέχουν από τα χείλη, τα μυτερά αυτιά του και τα τριχωτά χέρια του[39]. Τα στοιχεία αυτά φαίνεται να δανείστηκε ο Stoker από ένα φολκλορικό σύγγραμμα για τους λυκάνθρωπους[40]. Έπειτα υπάρχει το εξής παράδοξο: ο Van Helsing σφραγίζει τον τάφο της Lucy με ιερή όστια και έναν σταυρό για να μην μπορεί να εισέλθει. Καλά, τόσοι σταυροί στο νεκροταφείο, δεν έχουν καμία αρνητική επίδραση πάνω της[41]; Επιπλέον, ένα από τις πολλές ιδιότητες του βρυκόλακα είναι να είναι άτρωτος. Κι όμως, ο Dr Seward αναγνωρίζει στον Κόμη την ουλή στο μέτωπό του, που του είχε κάνει o Jonathan με το φτυάρι όταν ήταν αιχμάλωτος στο κάστρο του[42].

Ένα άλλο αξιοπερίεργο σημείο του βιβλίου είναι ότι οι αντωνυμίες που χρησιμοποιεί ο Renfield για το πρόσωπο του Κόμη ξεκινούν με κεφαλαίο γράμμα, κάτι που γίνεται συνήθως όταν κάποιος αναφέρεται στον χριστιανικό θεό ή στον Χριστό. Στο ίδιο σημείο του βιβλίου βλέπουμε την απαίτηση του Κόμη Δράκουλα από τον Renfield να γονατίσει μπροστά του και να τον λατρέψει ως θεό[43]. Τέλος, είναι ενδιαφέρουσα η πορεία κατά την οποία κάποιος γίνεται βρυκόλακας, καθώς και το πώς εξαϋλώνεται κατά την εξόντωσή του. Τα στάδια του βρυκολακιάσματος φαίνονται καθαρά στη Lucy κατά τη διάρκεια των επιθέσεων του Δράκουλα. Τα δόντια της μακραίνουν ενώ τα ούλα της αποτραβιούνται, αλλάζει ο χαρακτήρας της και σταδιακά προς το θάνατο γίνεται ομορφότερη[44]. Μια εντύπωση που έχουμε από τις σύγχρονες ταινίες και τη λογοτεχνία είναι ότι για να γίνει κάποιος βρυκόλακας πρέπει να γευτεί το αίμα του βρυκόλακα. Στο βιβλίο του Stoker αρκεί και μόνο μια επίθεση του βρυκόλακα, χωρίς να επιφέρει το θάνατο, για να μετατρέψει κάποιον σε βρυκόλακα. Παρ’ όλα αυτά, όταν η Mina γεύεται το αίμα του Δράκουλα[45], προορίζεται για κάτι περισσότερο από απέθαντη. Πρόκειται για κάποιο είδος τελετουργικού μύησης, καθώς προορίζεται για «νύφη» του Δράκουλα, με αρκετές δυνάμεις. Όσον αφορά την εξόντωση της Lucy, που ήταν νεογέννητος βρυκόλακας, το βιβλίο αναφέρει ότι με το κάρφωμα του παλουκιού το σώμα της άρχισε να συσπάται και άρχισε να ξερνά αίμα και να ουρλιάζει[46]. Κατά τα άλλα το σώμα της έμεινε ανέπαφο και ενταφιάστηκε ξανά. Ωστόσο, δεν ισχύει και το ίδιο με τον Δράκουλα που ήταν ένας βρυκόλακας 400 χρόνων. Το σώμα του Κόμη καταρρέει και διαλύεται σε σκόνη[47].

Η επίθεση ενός βρυκόλακα είναι ένας έκδηλος συμβολισμός του βιασμού. Άνθρωποι όπως και εγώ, που διάβασαν το βιβλίο του Stoker σε μικρή ηλικία, ξαφνιάστηκαν όταν το ξαναδιάβαζαν αργότερα ως ενήλικες, λόγω των σεξουαλικών υπαινιγμών που υπάρχουν στο βιβλίο, και δεν τους είχαν προσέξει. Υπάρχουν πάρα πολλά στοιχεία βιασμού, παιδεραστίας, αιμομιξίας, μοιχείας, σαδομαζοχισμού και ομοφυλοφιλίας, όλα προσεκτικά σκεπασμένα με ένα συμβολικό πέπλο. Τα στοιχεία αυτά βέβαια έβγαλε στην επιφάνεια ο Coppola με το αριστούργημά του. Αλλά το πραγματικά αξιοσημείωτο στοιχείο που έμεινε στην αφάνεια για αρκετά χρόνια είναι ότι το βιβλίο ενσωματώνει μια κοινωνική αλλαγή που πρωτοεμφανίστηκε το τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα. Σύμφωνα με κάποιους μελετητές λοιπόν, ο Bram Stoker εισάγει ένα νέο μοτίβο στο βιβλίο του, αυτό της μαχητικής γυναίκας, στα πλαίσια του φεμινισμού.

Η «Νέα Γυναίκα», όπως αποκαλείται ο τύπος της μαχητικού θηλυκού, αποκαλύπτεται μέσα στο βιβλίο από το χαρακτήρα της Mina Murray Harker. Η Μίνα, η οποία αντιπροσωπεύει τις θετικές πλευρές της «Νέας Γυναίκας», γίνεται παράλληλα θύμα της αντρικής καταπίεσης αλλά και επικρατεί αυτής, εφόσον καταφέρνει να σώσει η ίδια τον εαυτό της από τον απόλυτο υποβιβασμό του γεγονότος ότι ήταν γυναίκα. Στην ταινία του Coppola διαφαίνεται πιο καθαρά εφόσον είναι εκείνη που εξοντώνει τον Δράκουλα. Το συμβολικό αντίβαρο της Mina είναι η Lucy, μια παλαιών αρχών κοπέλα ευγενικής καταγωγής, που υποτάσσεται στην αντρική καταπίεση του Δράκουλα με τη θέλησή της, και χρειάζεται την προστασία ισχυρών ανδρών για να την καταπολεμήσει. Μπορεί η Lucy ως βρυκόλακας να εμφανίζει την επιθετικότητα της «Νέας Γυναίκας», αλλά αυτό οφείλεται στην παρέμβαση του Δράκουλα που απελευθέρωσε τα καταπιεσμένα της ένστικτα.

Αν ρίξουμε μια ματιά στα χαρακτηριστικά των δυο γυναικών θα καταλάβουμε καλύτερα την αντίθεση της «Νέας Γυναίκας» από τη συγκαταβατική παλιομοδίτισσα. Η Mina εμφανίζεται ανεξάρτητη, μορφωμένη και με πολλές ικανότητες (στενογραφία, δακτυλογραφία σε μια εποχή που ήταν προνόμιο των αντρών), ενώ η Lucy είναι όμορφη εύθραυστη και… άχρηστη. Η Mina αρνείται να δεσμευτεί στους κανόνες που της επιβάλλει η εποχή της, καθώς είναι πρόθυμη να βοηθήσει τον άντρα της στην καριέρα του και κάνει μακρές συζητήσεις με τον Van Helsing. Αντίθετα η Lucy δεν άνοιξε ποτέ της βιβλίο και οι μόνες συζητήσεις που έκανε ήταν με τους άντρες που της πρότειναν γάμο.

Ο ρόλος του Van Ηelsing όταν εμφανίζεται στη σκηνή θυμίζει το ρόλο του μαχητικού πατέρα που θέλει να προστατέψει τα παιδιά του. Ο χαρακτήρας της Mina φαίνεται να επισκιάζει το ρόλο του Van Helsing αν και αυτό δεν είναι τόσο έκδηλο στο βιβλίο. Ας το δούμε αυτό προσεκτικά. Εδώ που τα λέμε ο Van Helsing δεν κατάφερε και πολλά. Η Lucy παρ’ όλες τις προσπάθειές του πέθανε. Αντί να την εξοντώσει αμέσως, την άφησε να βγει από τον τάφο της και να επιτεθεί σε μικρά παιδιά. Έπειτα απέτυχε στο να προστατέψει τη Mina. Αντίθετα, η δυναμική Mina βοήθησε πολύ την ομάδα των ανδρών στο ερευνητικό τους επίπεδο με το να δακτυλογραφήσει όλα τα γεγονότα στη σειρά και να τους δώσει να καταλάβουν καλύτερα τα πράγματα. Μήπως ήταν λοιπόν ο υπονομευτικός ρόλος της Mina που οδήγησε τον Van Helsing να δώσει σε όλους σταυρούς για την προστασία τους, εκτός από τη Mina; Αν είχε δώσει και σε αυτήν, είτε θα την είχε προστατέψει από περαιτέρω επιθέσεις του βρυκόλακα, είτε θα είχε αποκαλυφθεί στην ομάδα μέσω του σταυρού ότι είχε ήδη πέσει θύμα επίθεσης. Όμως η Mina μένει απροστάτευτη και μόνο ο Renfield θα δώσει τη ζωή του προσπαθώντας να τη σώσει.

Είναι τόσα πολλά που μπορεί κανείς να αναλύσει σε ένα τέτοιο αριστούργημα που θα χρειαζόταν ολόκληρο τεύχος για να εκτεθούν. Αυτές ήταν οι δικές μου σκέψεις βασισμένες στην κάτωθι βιβλιογραφία. Πιθανόν διαβάζοντάς το κι άλλες φορές να ανακαλύπτω σε καθεμία από αυτές κάτι καινούριο.

Βιβλιογραφία
Stoker, B., Dracula
Florescu, D. & McNally, R., Dracula: Prince of many faces
Lorrah, J., "Dracula meets the New Woman", The Blood is the Life: Vampires in Literature

---

[1] Δράκουλας, σσ. 44-45, 298-299, 372-373.

[2] Δράκουλας, σσ. 15-19.

[3] Δράκουλας, σ. 264.

[4] Δράκουλας, σ. 296.

[5] Δράκουλας, σσ. 180, 290.

[6] Δράκουλας, σσ. 24, 35.

[7] Δράκουλας, σσ. 294-299.

[8] Δράκουλας, σσ. 112, 319, 334, 427.

[9] Δράκουλας, σσ. 64, 175-178, 254.

[10] Δράκουλας, σ. 267.

[11] Δράκουλας, σσ. 71, 217.

[12] Δράκουλας, σ. 40.

[13] Δράκουλας, σσ. 54, 57.

[14] Δράκουλας, σ. 40.

[15] Δράκουλας, σ. 182.

[16] Δράκουλας, σσ. 124, 142-3, 174, 181, 201, 300.

[17] Δράκουλας, σσ. 182, 319-320.

[18] Δράκουλας, σσ. 253, 264.

[19] Δράκουλας, σ. 345.

[20] Δράκουλας, σσ. 65, 152, 260.

[21] Δράκουλας, σσ. 300, 360.

[22] Δράκουλας, σ. 67.

[23] Δράκουλας, σσ. 43, 168-169, 208.

[24] Δράκουλας, σσ. 261, 264, 365, 450.

[25] Δράκουλας, σσ. 40, 43, 208, 264, .

[26] Δράκουλας, σσ. 43, 403.

[27] Δράκουλας, σσ. 251, 254, 266, 268-9.

[28] Δράκουλας, σσ. 208, 250-251, 254, 457.

[29] Δράκουλας, σσ. 312.

[30] Δράκουλας, σσ. 177.

[31] Δράκουλας, σσ. 21, 451.

[32] Δράκουλας, σσ. 121.

[33] Δράκουλας, σσ. 28, 327.

[34] Δράκουλας, σ. 72.

[35] Δράκουλας, σσ. 264, 349, 355, 398, 405.

[36] Δράκουλας, σσ. 123, 127.

[37] Δράκουλας, σ. 245.

[38] Δράκουλας, σ. 145.

[39] Δράκουλας, σ. 31.

[40] Baring-Gould, S., Book of Were-Wolves, σ. 87.

[41] Δράκουλας, σ. 253.

[42] Δράκουλας, σ. 348.

[43] Δράκουλας, σσ. 344-345.

[44] Δράκουλας, σσ. 194, 203.

[45] Δράκουλας, σ. 348.

[46] Δράκουλας, σ. 269.

[47] Δράκουλας, σ. 463.