Artificial Suicide

Αναρωτιέμαι μήπως λανθασμένα έχω την εντύπωση πως βρισκόμαστε στοn 21ο αιώνα, ενώ στην πραγματικότητα ζούμε κάπου στον Μεσαίωνα. Διαφωνείτε; Δυστυχώς αγαπητοί μου οι ομοιότητες ανάμεσα στις δύο εποχές είναι πολλές. Τόσες που, ίσως δικαιολογημένα, μπορεί κανείς να μπερδευτεί. Βλέπετε ο κόσμος εξακολουθεί να έχει την παρωχημένη και οπισθοδρομική νοοτροπία της Μεσαιωνικής Ευρώπης. Και είναι απορίας άξιο, πως ο άνθρωπος που προχώρησε τόσο πολύ και έφτασε σε απίστευτα τεχνολογικά επιτεύγματα, στον τομέα της τέχνης και του πολιτισμού έμεινε τόσο απελπιστικά πίσω.

Όχι, δεν υπερβάλω καθόλου. Ο σημερινός άνθρωπος θεωρείται φιλότεχνος και υποτίθεται πως βρίσκεται σ’ ένα ικανοποιητικό επίπεδο γνώσεων, όμως η αγάπη του αυτή αναλώνεται σε πολύ συγκεκριμένες μορφές τέχνης. Μόνο ό,τι περικλείει μέσα του ένα ευχάριστο και ευειδές θέ(α)μα θεωρείται τέχνη. Τα υπόλοιπα απορρίπτονται. Και τι σημαίνει απόρριψη; Θα περίμενε κανείς στις μέρες μας πως κάποιο έργο τέχνης που δεν θα γινόταν αρεστό στο «φιλότεχνο» και φιλοθεάμων κοινό, θα στερούνταν της καλής κριτικής, ο καλλιτέχνης θα είχε λιγότερες παρουσιάσεις της δουλειάς του και γενικά θα αδιαφορούσαν για εκείνον και τα έργα του. Όχι όμως. Μακάρι να συμπεριφερόταν έτσι το κοινό. Απαγορεύσεις εκδόσεων, αφορισμοί καλλιτεχνών, μηνύσεις για προσβολή της δημοσίας αιδούς, αποκαθηλώσεις έργων, κάψιμο βιβλίων, καταστροφή πινάκων και απειλές κατά της ζωής των καλλιτεχνών είναι μερικά από τα φαινόμενα των οποίων όλο και πιο συχνά γινόμαστε μάρτυρες τα τελευταία χρόνια. Χάρη σε κάτι τέτοιες αντιδράσεις κάνουμε λόγο για μεσαιωνικές αντιλήψεις.

Φαίνεται πως κάποιοι έχουν μπερδέψει την έννοια της τέχνης, με την διακόσμηση. Δυστυχώς όμως για αυτούς τους κυρίους, η τέχνη δεν μπορεί να έχει μόνο καλά και ευχάριστα αντικείμενα και καταστάσεις. Γιατί πολύ απλά, ούτε και η ίδια η ζωή αποτελείται μόνο από καλά και ευχάριστα. Το αντίθετο μάλιστα. Η ζωή για τον σημερινό άνθρωπο είναι γεμάτη δοκιμασίες. Γεμάτη πόνο, στενοχώριες, αρρώστιες, θάνατο, μοναξιά… Όπως πάντοτε άλλωστε, απλά στις μέρες μας η ευτυχία έχει γίνει πιο πολύπλοκη υπόθεση. Κάποιοι, όμως, προτιμούν να εθελοτυφλούν.

Ξεχνούν την ζωή που κάνουν, ξεχνούν την σήψη και την βρωμιά που τους περιβάλουν, ξεχνούν την ανηθικότητα των ίδιων τους των πράξεων και ξαφνιάζονται (τάχα μου) και προσβάλλονται όταν τα βλέπουν, τα ακούν ή τα διαβάζουν σ’ ένα κομμάτι τέχνης. Γιατί συχνά ένα έργο δεν είναι παρά ένας καθρέπτης. Κάποιοι, όμως, δεν μπορούν να κοιτάξουν από τον καθρέπτη αυτό, ούτε ν’ αντικρίσουν το είδωλο τους. Δύο λέξεις: υποκρισία και ψευτο-πουριτανισμός.

Τέχνη είναι να μην φοβάται ο καλλιτέχνης να κάνει πειραματισμούς σπρώχνοντας τις παραμέτρους της ζωγραφικής σε όρια ακατάληπτα, υποστηρίζει ο κριτικός τέχνης Τόδολι, ενώ για τον Πόλκε, στόχος της ζωγραφικής του ήταν η αμφισβήτηση της παραδοσιακής τεχνικής. Ποιά είναι τα μέσα για να επιτευχθεί όμως αυτός ο στόχος; Multimedia performances, video installation art, digital art και interactive digital art είναι μερικοί από τους σημερινούς πρωτοποριακούς και συχνά δυσνόητους πειραματισμούς της τέχνης με τις νέες τεχνολογίες. Και όλα ξεκίνησαν στις αρχές του περασμένου αιώνα, με προσπάθειες καλλιτεχνών, όπως του Μπρακ και του Πικάσο, να ξεπεράσουν τα όρια του παραδοσιακού. Τις δεκαετίες του 1960 και 1970 ομάδες, όπως οι Βιεννέζοι ακτιβιστές, δημιουργούν παραστάσεις που συνδυάζουν βίντεο, θέατρο, φωτογραφία, εγκατάσταση και χορό με σκοπό να σοκάρουν, να ανατρέψουν τα δεδομένα, να φέρουν το κοινό αντιμέτωπο με τον εαυτό του.

Στην πρόσφατη δουλειά του Μπιλ Βαιόλα, ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί αριστοτεχνικά την πιο πρωτοποριακή ψηφιακή τεχνολογία για να ταξιδέψει τον θεατή στο μέλλον της τέχνης και να τον φέρει σε ρήξη με την συναισθηματική υπόσταση του κόσμου που μας περιβάλλει. «Δεν θέλω να περιγράψω μια εμπειρία στον θεατή, θέλω ο ίδιος να την βιώσει μες από το έργο μου», υποστηρίζει Αμερικανός καλλιτέχνης σε δηλώσεις του. Το ταλέντο του, πάντως, εκεί ακριβώς συνοψίζεται: στη χρήση ενός μέσου απολύτως ριζωμένου στο παρόν και στο μέλλον, για την δημιουργία μιας τέχνης τόσο πανανθρώπινης και οικουμενικής που γίνεται σχεδόν αχρονική. Και μιας και αναφερθήκαμε στην έκθεση του Βαιόλα, να πούμε ενδεικτικά και τα βασικά της θέματα. Σ’ ένα σκοτεινό χώρο, ξαφνικά οι θεατές αντίκριζαν την «πλημμύρα»: ένα σπίτι πλημμυρίζει εκ των έσω, παρασέρνοντας ανθρώπους και αντικείμενα στα βίαια ορμητικά νερά του. Και έπειτα το «ταξίδι»: ένας ηλικιωμένος άνδρας ψυχορραγεί στο κρεβάτι του και μετά τον θάνατο του επιβιβάζεται σε βάρκα που αποπλέει προς το άγνωστο, σκίζοντας την επιφάνεια μιας ονειρώδους λίμνης. Λίγο πιο πέρα το «πρώτο φως»: αμίλητοι, εξαντλημένοι άνθρωποι στις όχθες μιας άλλης λίμνης ατενίζουν με βλέμμα παρατημένο τα νερά που έπνιξαν ένα αγαπημένο πρόσωπο. Ενώ έχουν αποκοιμηθεί, ξεπροβάλλει μέσα από το νερό η αγγελική μορφή του νεκρού, ο οποίος αναλαμβάνεται στους ουρανούς προκαλώντας ξαφνική μπόρα. Με το καθαρό φως της νέας μέρας οι ζωντανοί ξυπνούν και φεύγουν. Και το φινάλε, εντυπωσιακό είναι η «γέννηση απ’ την φωτιά»: ένα ανθρώπινο σώμα αιωρείται – ως ανθρώπινο έμβρυο- μέσα σε υγρό πυρ, σε μία κατάσταση μεταξύ ύπαρξης και ανυπαρξίας, γέννησης και θανάτου…

Έλα όμως που ζούμε σε μια εποχή που τέτοιου είδους καλλιτέχνες διώκονται μανιωδώς από τους απανταχού προστάτες των θρησκευτικών αξιών και της ηθικής ακεραιότητας των θεοσεβούμενων πολιτών. Ο πολιτισμός γίνεται κρατική υπόθεση και η τέχνη ευκαιρία επίδειξης των νεόπλουτων. Κανένας διάλογος, καμία αντίσταση, τίποτε το διαφορετικό σ’ αυτή τη βαρετή συμφωνία της ομοφωνίας και της καθεστωτικής διανόησης. Στη σημερινή τέχνη της ψυχαγωγίας ελάχιστα επιβιώνει το τραγικό και βέβαια δεν υπάρχει το άλλοθι του «ωραίου» για να οδηγήσει το μικροαστό στην αυθυπέρβαση του, αφού η λογική τους έχει μολύνει τα πάντα. Κι όμως… Υπάρχουν καλλιτέχνες που τολμούν, όποιο τίμημα και αν έχει η διαφορετικότητα αυτή της τέχνης τους. Και συχνά το τίμημα ήταν βαρύ. Δεν χρειάζεται να γυρίσουμε πολύ πίσω, ούτε να ψάξουμε πολύ. Αλλά ας τα δούμε ένα – ένα.

Στις 11 Ιουλίου του 2003 το δικαστήριο του Δάντσιχ, στην Πολωνία, καταδίκασε την καλλιτέχνιδα Ντορότα Νιεζνάλσκα σε περιορισμό της ελευθερίας της και υποχρεωτική εργασία για την κοινότητα, μετά από καταγγελία για προσβολή του θρησκευτικού αισθήματος. Το έργο τέχνης, που εξόργισε τα εθνικιστικό κόμμα που την κατήγγειλε, είναι μια εγκατάσταση με τίτλο «Πάθος», η οποία αποτελείται από ένα αντικείμενο σε σχήμα σταυρού και μια φωτογραφία γυμνού ανδρικού σώματος που διακρίνονται τα γεννητικά του όργανα. Η αίθουσα τέχνης αναγκάστηκε να κλείσει.

Δεκέμβριος του 2000, στην Πολωνία ξανά και ο Ιταλός καλλιτέχνης Μαουρίτσιο Καντελάν, είχε εκθέσει το έργο του «Η Ένατη Ώρα», που παριστάνει τον Πάπα πλακωμένο από ένα μετεωρίτη. Μια εβδομάδα μετά, Πολωνοί βουλευτές κατέστρεψαν το έργο στην προσπάθεια τους να βγάλουν τον μετεωρίτη και να στήσουν τον Πάπα στα πόδια του, υποστηρίζοντας ότι το έργο προσέβαλλε την πίστη τους. Αποτέλεσμα; Η Άντα Ρότενμπεργκ αναγκάστηκε να παραιτηθεί, προκειμένου η πινακοθήκη να ξεπλύνει το στίγμα.

Οκτώβριος του 1999 και η έκθεση “sensation – Νέοι Βρετανοί Καλλιτέχνες από την συλλογή Saatchi” είχε μόλις ξεκινήσει στη Νέα Υόρκη, όταν ο δήμαρχος Ρούντι Τζουλιάνι απείλησε το μουσείο με διακοπή της επιχορήγησης με αφορμή το έργο του Κρις Οφίλι, «Η Αγία Παρθένα Μαρία», μια προσωπογραφία της Παναγίας διακοσμημένη με αποκόμματα πορνοπεριοδικών και περιττώματα ελέφαντα.

Αλλά και παλαιότερα, το 1989, για την προσβολή και πάλι του θρησκευτικού συναισθήματος, ο Αμερικανός βουλευτής Ρίτσαρντ Άρμι είχε ασκήσει πιέσεις, μέχρι που ακυρώθηκε τελικά η έκθεση του φωτογράφου Ρόμπερτ Μέιλθορπ. Ο καλλιτέχνης βρήκε τελικά χώρο να εκθέσει την δουλειά του την επόμενη χρονιά στο Σινσινάτι αλλά με κύριους υποκινητές τις τοπικές εκκλησιαστικές οργανώσεις, μετά από έφοδο της αστυνομίας συνελήφθη ο διευθυντής του εκθεσιακού χώρου και του απαγγέλθηκαν κατηγορίες για προσβολή της δημοσίας αιδούς. Στη δίκη αθωώθηκε, αλλά αναγκάστηκε να παραιτηθεί καθώς πλέον ένιωθε εξοστρακισμένος από την κοινωνία. (Πάνω στην ιστορία αυτή γυρίστηκε και η ταινία “Dirty Pictures”)

Το 1997, το μουσείο του Γκρόνινγκερ στην Ολλανδία χρησιμοποίησε την φωτογραφία μιας γυναίκας που ουρεί μέσα στο ανοιχτό στόμα ενός άνδρα, για την αφίσα μιας έκθεσης. Το δικαστήριο έκρινε ότι η αφίσα προσέβαλλε την δημόσια αιδώ και πλήθος θεοσεβούμενων διαφωνούντων εκσφενδόνιζαν αντικείμενα στην πρόσοψη του μουσείου επί μέρες. Θα συμφωνήσω πως η εικόνα αυτή δεν είναι και ότι πιο ευχάριστο μπορεί κανείς να κοιτάει. Αρκεί όμως αυτό για ν’ απαγορευθεί; Όποιος αποφασίσει κάθε φορά ότι κάτι τον ενοχλεί μπορεί να το απαγορέψει; Ως ποιο όριο; Αν εγώ βρίσκω αφόρητο κάποιο καλλιτέχνη, αυτό σημαίνει ότι μπορώ και να απαγορεύσω την δουλειά του;

Κάπως έτσι φαίνεται ότι σκέφτηκαν και πολλοί στην χώρα μας κατά την διάρκεια της έκθεσης Outlook. Αν ήθελε κανείς να εξετάσει τις ομάδες εκείνες της κοινωνίας μας που προσβλήθηκαν περισσότερο από τον πίνακα με το σταυρό και το πέος, θα διέκρινε, από την μια τους ακροδεξιούς ταγούς του έθνους που ξεκίνησαν τη σχετική σταυροφορία, απ’ την άλλη τα ροζ έντυπα και τις αντίστοιχες μεσημεριανές εκπομπές τους, όπου οι δημοσιογράφοι έχουν αναλάβει την ηθική αναμόρφωση του κοινωνίας μας (όσο περισσότερη «τσόντα» φιλοξενούν, τόσο λιγότερο αντέχουν να βλέπουν μια τολμηρή έκφραση στο χώρο της τέχνης!), και τέλος οι εκκλησιαστικοί κύκλοι, που έσπευσαν να δώσουν την ηθική νομιμοποίηση στις δύο παραπάνω ομάδες.

Δεν χρειάζεται να σχολιάσω την στάση τους. Μπορείτε να κρίνετε και μόνοι σας άλλωστε! Απλά θα κλείσω με μια φράση του καθηγητή Λίο Στάινμπεργκ και τους την αφιερώνω, (μαζί με τα αφιερώματα στον Αντρές Σεράνο και τον Σεμπάστιαν Χόρσλει, δύο από τους πλέον ακραίους καλλιτέχνες των ημερών μας, τα οποία θ’ ακολουθήσουν!): «Τίποτα στον κόσμο δεν απαιτεί περισσότερο θάρρος από το να χειροκροτήσει κανείς την καταστροφή κάποιων αξιών που συνεχίζουμε να τιμούμε. Εάν ένα έργο τέχνης ή ένα καλλιτεχνικό ύφος σας ενοχλεί, αυτός ίσως σημαίνει ότι πρόκειται για καλό έργο. Εάν σας προκαλεί αηδία ίσως να είναι αριστούργημα».